Bệnh khô mắt (DED) là một thách thức chẩn đoán không nhỏ, ngay cả với các chuyên gia nhãn khoa dày dạn kinh nghiệm. Bề mặt nhãn cầu là một hệ thống phức tạp, và bất kỳ sự xáo trộn nhỏ nào trong cân bằng nội môi cũng có thể gây ra các triệu chứng khó chịu cho bệnh nhân. Hướng dẫn mới nhất từ TFOS DEWS III đã mở ra một chương mới trong cách chúng ta tiếp cận và chẩn đoán tình trạng phổ biến này. Hãy cùng đi sâu vào những phương pháp chẩn đoán hiệu quả nhất, kết hợp giữa công nghệ hiện đại và kinh nghiệm lâm sàng từ các chuyên gia hàng đầu.
Những Cập Nhật Quan Trọng Từ Hướng Dẫn TFOS DEWS III
Báo cáo năm 2017 của TFOS DEWS II là một tài liệu nền tảng, nhưng y học luôn tiến về phía trước. Phiên bản DEWS III mới nhất đã tổng hợp những dữ liệu và nghiên cứu mới nhất, mang đến những thay đổi quan trọng trong cả định nghĩa và phương pháp chẩn đoán DED.
Định Nghĩa Mới
Định nghĩa hiện tại nhấn mạnh rằng: "Khô mắt là một bệnh lý đa yếu tố, có triệu chứng, đặc trưng bởi sự mất cân bằng nội môi của màng phim nước mắt và/hoặc bề mặt nhãn cầu." Điểm mới mấu chốt ở đây là sự công nhận rằng cả màng phim nước mắt và bề mặt nhãn cầu đều bị ảnh hưởng, một yếu tố chưa được nhấn mạnh trong báo cáo trước.
Phương Pháp Chẩn Đoán Được Đề Xuất
DEWS III khuyến nghị một quy trình chẩn đoán mạnh mẽ hơn, kết hợp giữa bảng câu hỏi triệu chứng và các xét nghiệm khách quan.
 |
| Quy trình chẩn đoán khô mắt theo đề xuất của DEWS III |
Bảng câu hỏi: Sử dụng bảng câu hỏi OSDI-6 với điểm cắt là ≥4.
Xét nghiệm khách quan (chọn 1 trong 2):
Thời gian vỡ phim nước mắt không xâm lấn (NIBUT): Kết quả dương tính nếu < 10 giây.
Đo độ thẩm thấu (Osmolarity): Kết quả dương tính nếu ≥308 mOsm/L hoặc chênh lệch giữa hai mắt >8 mOsm/L.
Nhuộm bề mặt nhãn cầu:
Nhuộm Fluorescein: Dương tính nếu có >5 điểm bắt màu trên giác mạc.
Nhuộm Lissamine Green: Dương tính nếu có >9 điểm bắt màu trên kết mạc.
Bắt màu bờ mi ≥2 mm chiều dài và ≥25% chiều rộng cũng là một dấu hiệu dương tính.
 |
| Máy đo thời gian vỡ phim nước mắt không xâm lấn. |
Phân Loại Mới
Một thay đổi quan trọng khác là quan điểm rằng mọi trường hợp DED đều có thành phần bay hơi. Thay vì phân loại cứng nhắc thành "thiếu nước" hay "bay hơi", cách tiếp cận mới tập trung vào việc xác định các yếu tố cơ bản thuộc về màng phim nước mắt (lipid, nước, mucin) hoặc bề mặt nhãn cầu (bất thường giải phẫu, viêm, tổn thương thần kinh).
Hơn Cả Bảng Câu Hỏi: Sức Mạnh Của Việc Trò Chuyện Chuyên Sâu
Các bảng câu hỏi là công cụ sàng lọc hữu ích, nhưng chúng không thể thay thế cuộc đối thoại sâu sắc giữa bác sĩ và bệnh nhân.
"So với các bệnh mắt khác, bệnh lý bề mặt nhãn cầu phức tạp, thách thức và tốn thời gian hơn nhiều, vì thường có rất nhiều yếu tố tiềm ẩn. Cách tốt nhất để hiểu những bệnh nhân này là đặt nhiều câu hỏi, có một cuộc trò chuyện kỹ lưỡng và cố gắng tìm ra gốc rễ của các triệu chứng." — Christopher Starr, MD, FACS, Weill Cornell Medicine
Những Câu Hỏi "Vàng" Cần Khai Thác
"Triệu chứng nào làm phiền ông/bà nhất?": Theo BS. Esen Akpek, câu hỏi này có thể tiết lộ những tác động đến chất lượng sống mà các bảng câu hỏi tần suất thông thường bỏ qua.
"Mắt của ông/bà tệ hơn vào buổi sáng hay buổi tối?": BS. Christopher Rapuano chia sẻ rằng các triệu chứng tồi tệ hơn vào buổi sáng thường gợi ý đến các vấn đề liên quan đến mi mắt như viêm bờ mi và rối loạn chức năng tuyến meibomius (MGD).
"Điều gì khiến các triệu chứng tốt hơn hoặc tệ hơn?": Các hoạt động như lái xe, đọc sách, sử dụng máy tính có thể làm bộc lộ rõ hơn bản chất của bệnh.
"Ông/bà đã thử những loại thuốc nào rồi?": Câu trả lời có thể chỉ ra vấn đề đơn giản như lạm dụng chất bảo quản trong thuốc nhỏ mắt, hoặc một ca bệnh phức tạp đã kháng với nhiều phương pháp điều trị.
Các yếu tố khởi phát khác: Luôn hỏi về các sự kiện gần đây như đi du lịch, bắt đầu dùng một loại thuốc mới, chẩn đoán bệnh tự miễn, nhiễm virus, hoặc sử dụng mỹ phẩm mới.
Bộ Công Cụ Chẩn Đoán Của Bác Sĩ: Các Xét Nghiệm Then Chốt
Mỗi bác sĩ có một quy trình riêng, nhưng đều dựa trên sự kết hợp của các phương pháp thăm khám và xét nghiệm để có được bức tranh toàn cảnh.
1. Khám Đèn Khe (Slit Lamp Examination)
Đây là bước đầu tiên và quan trọng nhất. BS. Rapuano nhấn mạnh một quy trình khám kỹ lưỡng trước khi nhỏ bất kỳ loại thuốc nào:
Mi mắt và lông mi: Tìm kiếm dấu hiệu viêm bờ mi, đặc biệt là các vảy hình ống (collarettes), một dấu hiệu đặc trưng của viêm bờ mi do Demodex.
 |
| Vảy hình ống trong viêm bờ mi do Demodex |
Ngấn nước mắt: Đánh giá xem ngấn nước mắt cao hay thấp.
Kết mạc: Kiểm tra sẹo kết mạc, có thể là dấu hiệu sớm của bệnh pemphigoid màng nhầy mắt.
Lật mi: Một bước không thể bỏ qua để phát hiện các bệnh lý giả dạng DED như sỏi kết mạc, hội chứng mi mắt mềm (floppy eyelid syndrome) hoặc viêm kết mạc nhú gai khổng lồ (GPC).
2. Các Xét Nghiệm Khách Quan
Độ thẩm thấu (Osmolarity) và MMP-9: BS. Starr coi đây là bộ đôi xét nghiệm quan trọng.
Độ thẩm thấu cao + MMP-9 dương tính: Gợi ý khô mắt do bay hơi kèm viêm đáng kể.
Độ thẩm thấu cao + MMP-9 âm tính: Có thể là khô mắt do bay hơi đơn thuần.
Độ thẩm thấu bình thường + MMP-9 dương tính: Cần tìm một nguồn gây viêm khác ngoài bệnh khô mắt.
Đo cảm giác giác mạc (Corneal Esthesiometry): Giúp phát hiện các trường hợp giác mạc giảm cảm giác (viêm giác mạc thần kinh) hoặc quá mẫn cảm (đau thần kinh).
3. Đánh Giá Tuyến Meibomius (MGD)
MGD là một nguyên nhân cực kỳ phổ biến.
Ấn và nặn tuyến (Gland Expression): BS. Rapuano mô tả đây là một kỹ thuật nhanh chóng và hiệu quả. Chất tiết bình thường sẽ trong như dầu ô liu. Chất tiết bất thường có thể có màu trắng đục hoặc đặc như kem đánh răng.
Chụp hình tuyến Meibomius (Meibography): Các thiết bị như LipiScan, iLux2 cung cấp hình ảnh trực quan về cấu trúc và sự teo của các tuyến, giúp bệnh nhân dễ hình dung và tuân thủ điều trị tốt hơn.
Hướng Tới Tương Lai: AI và Công Nghệ Đeo Tay
Chẩn đoán DED đang bước vào kỷ nguyên của dữ liệu lớn. BS. Starr tin rằng Trí tuệ nhân tạo (AI) và các thiết bị đeo thông minh (kính, nhẫn, đồng hồ) sẽ sớm đóng vai trò quan trọng.
"AI và công nghệ đeo tay có thể bắt đầu thu thập rất nhiều dữ liệu hữu ích giữa các lần tái khám... Dữ liệu này có thể được gửi tự động đến hồ sơ bệnh án điện tử hoặc phần mềm, giúp chúng ta lấp đầy khoảng trống thông tin."
Công nghệ này hứa hẹn sẽ cung cấp một cái nhìn liên tục về tình trạng bề mặt nhãn cầu của bệnh nhân, thay vì chỉ là những "ảnh chụp nhanh" tại phòng khám vài lần một năm.
Kết Luận: Chẩn Đoán Khô Mắt Là Một Nghệ Thuật Dựa Trên Khoa Học
Không có một xét nghiệm duy nhất nào có thể chẩn đoán chính xác bệnh khô mắt. Thành công nằm ở việc kết hợp một cách thông minh:
Nền tảng kiến thức từ các hướng dẫn cập nhật như TFOS DEWS III.
Nghệ thuật giao tiếp để khai thác các triệu chứng và yếu tố nguy cơ từ bệnh nhân.
Kinh nghiệm lâm sàng để lựa chọn và diễn giải kết quả từ các công cụ chẩn đoán phù hợp.
Bằng cách tiếp cận đa chiều này, các bác sĩ có thể chẩn đoán chính xác và đưa ra phác đồ điều trị hiệu quả nhất, cải thiện đáng kể chất lượng cuộc sống cho bệnh nhân.